αρθρόποδα

Φύλο ασπόνδυλων που ονομάζονται έτσι επειδή έχουν αρθρωτά πόδια. Στην πραγματικότητα όχι μόνο τα πόδια, αλλά ολόκληρο το σώμα τους αποτελείται από διάφορα τμήματα (άρθρα) που συνδέονται μεταξύ τους με αρθρώσεις ποικίλου σχήματος και κινητικότητας, ικανές να επιτρέπουν τις κινήσεις. Η κατασκευή αυτή των α. οφείλεται στο γεγονός ότι ολόκληρο το σώμα τους καλύπτεται από μια ουσία σκληρή και ελάχιστα ελαστική που ονομάζεται χιτίνη και εκκρίνεται από κύτταρα της υποδερμίδας. Η χιτίνη σχηματίζει ένα εξωτερικό περίβλημα που γίνεται λεπτότερο και έτσι μετριάζεται η σκληρότητά του στα μέρη του σώματος που πρέπει να κινηθούν και αποτελούν ακριβώς τις αρθρώσεις. Το χιτινώδες περίβλημα μπορεί να γίνει πιο συνεκτικό και ανθεκτικό, όταν διαποτιστεί με άλατα ανθρακικού ασβεστίου, όπως συμβαίνει στα καρκινοειδή. Λέγεται και εξωσκελετός, επειδή, όπως o σκελετός των σπονδυλωτών, επιτελεί το έργο της στήριξης του σώματος· στις διακλαδώσεις του διεισδύουν οι μυς και στηρίζονται διάφορα όργανα. Επειδή το χιτινώδες περίβλημα είναι ελάχιστα εκτατό, αλλάζει κατά την αύξηση και το αντικαθιστά ένα καινούργιο, πιο ευρύχωρο, που παράγεται στο μεταξύ κάτω από το παλιό: το φαινόμενο αυτό ονομάζεται έκδυση. Ο αριθμός εκδύσεων ποικίλλει σε κάθε είδος. Τα α. εμφανίζουν μεταμέρεια, αποτελούνται δηλαδή από ορισμένο αριθμό τμημάτων (μεταμερίδια) που έχουν την ίδια εξωτερική διάρθρωση και τα ίδια εσωτερικά όργανα. Στα μυριάποδα η μεταμέρεια είναι ομόνομη, επειδή αν εξαιρεθεί το κεφάλι όλο το υπόλοιπο σώμα αποτελείται από τμήματα όμοια μεταξύ τους. Στις άλλες ομάδες η μεταμέρεια είναι ετερόνομη, επειδή τα τμήματα διαφέρουν ανάλογα με τα μέρη του σώματος, που είναι τρία –κεφάλι, θώρακας και κοιλιά– στα έντομα και δύο –κεφαλοθώρακας και κοιλιά– στα αραχνίδια και σε πολλά καρκινοειδή· μπορούν επίσης να περιοριστούν σε μια μοναδική μάζα (π.χ. ακάρεα και προνυμφικές μορφές καρκινοειδών). Για την ταξινόμηση των α. μεγάλη σημασία έχουν o αριθμός και η διάρθρωση των αρθρωτών εξαρτημάτων της κεφαλής, του θώρακα και της κοιλιάς. Τα εξαρτήματα της κεφαλής διακρίνονται σε αισθητήρια και στοματικά. Αισθητηριακή λειτουργία εκτελούν οι κεραίες που έχουν διάφορα όργανα αφής, όσφρησης, γεύσης, καθώς και αισθήσεων που δεν έχουν ακόμα προσδιοριστεί· έχουν ποικίλο σχήμα και είναι δύο στα έντομα και στα μυριάποδα, τέσσερις στα καρκινοειδή, ενώ υπάρχουν στα αραχνίδια. Τα στοματικά όργανα αποτελούνται κυρίως από τρία ζεύγη (ένα ζεύγος άνω γνάθων και δύο ζεύγη κάτω γνάθων, οι δεύτερες εφοδιασμένες με αισθητήριες αποφύσεις που ονομάζονται προσακτρίδες), ο αριθμός τους όμως, η διάρθρωσή τους και οι λειτουργίες τους ποικίλλουν στις διάφορες ομάδες, ανάλογα με το είδος της ζωής και της διατροφής. Ποικίλος είναι ο αριθμός και η μορφολογία των εξαρτημάτων, που είναι συνήθως βαδιστικά άκρα: στα αραχνίδια είναι τέσσερα ζεύγη, στα έντομα είναι τρία (γι’ αυτό τα έντομα ονομάζονται εξάποδα)· στα καρκινοειδή έχουν δισχιδείς απολήξεις και ο αριθμός τους διαφέρει ανάλογα με τα τμήματα του θώρακα (πέντε ζεύγη στα κωπήποδα, οκτώ ζεύγη στα δεκάποδα, στα οποία όμως τα τρία πρώτα ζεύγη λέγονται ποδολαβίδες, ενώ βαδιστικά άκρα λέγονται τα υπόλοιπα πέντε ζεύγη). Στα μυριάποδα δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ θώρακα και κοιλιάς· τα πρώτα τρία τμήματα του κορμού φέρουν ένα ζεύγος άρθρων, από τα οποία το πρώτο στα χειλόποδα έχει μετασχηματιστεί σε ποδολαβίδες και περιέχει το στόμιο του δηλητηριογόνου αδένα· τα άλλα τμήματα στα χειλόποδα φέρουν μόνο ένα ζεύγος ποδών και στα διπλόποδα δύο. Οι κοιλιακοί πόδες στις ομάδες των α. που η κοιλιά τους είναι χωρισμένη μπορεί επίσης να ποικίλλουν σε αριθμό, κατασκευή και λειτουργίες: σε πολλά α. λείπουν (αραχνίδια και προνύμφες διαφόρων εντόμων), σε άλλα υπάρχουν μόνο στην προνύμφη (ψευδοπόδια στις προνύμφες –κάμπιες– της πεταλούδας)· και σε άλλα πάλι υπάρχουν στα ενήλικα άτομα ως βαδιστικά άκρα (μυριάποδα) ή ως όργανα μεταφοράς των αβγών (πλεοπόδια των καρκινοειδών). Από τα α. μόνο τα έντομα έχουν πτέρυγες, που κυρίως είναι δύο ζεύγη στο δεύτερο και στο τρίτο τμήμα του θώρακα, μειώνονται όμως σε ένα ζεύγος, στα δίπτερα εμπρός και στα στρεψίπτερα πίσω, και λείπουν εντελώς από τις κατώτερες υφομοταξίες (απτερυγωτά) ή και από ορισμένα είδη άλλων ομάδων (άπτερα έντομα). Οι πτέρυγες μπορεί να είναι μόνο μεμβρανώδεις (δίπτερα, υμενόπτερα) ή και σκεπασμένες με τρίχες (τριχόπτερα) ή με χρωματιστά λέπια (λεπιδόπτερα) ή να είναι πολύ εμποτισμένες με χιτίνη, όπως τα έλυτρα των κολεοπτέρων, ή λίγο όπως στα ψευδέλυτρα των ορθοπτέρων ή μόνο στο προς τη βάση τμήμα τους (ημιέλυτρα των ημιπτέρων). Μερικά α. είναι τυφλά (παράσιτα ή σπηλαιόβια καρκινοειδή, έντομα και αραχνίδια)· άλλα έχουν απλά μάτια, που ο αριθμός και η διάταξή τους ποικίλλουν (αραχνίδια), και άλλα έχουν σύνθετα μάτια, που αποτελούνται από μωσαϊκό στοιχειωδών ματιών που λέγονται ομματίδια. Στα καρκινοειδή τα σύνθετα μάτια καμιά φορά είναι έμμισχα· στα έντομα τα σύνθετα μάτια συνυπάρχουν με τα απλά. Ο αριθμός των ομματιδίων μπορεί να είναι πολύ μεγάλος: σε μερικές πεταλούδες και λιβελλούλες έχουν μετρηθεί έως τριάντα χιλιάδες. Στα βραδυπόρα και σε άλλα μικρά α. και προπάντων στις παρασιτικές μορφές, η εσωτερική κατασκευή τους είναι πολύ απλή: δεν υπάρχει ούτε αναπνευστικό σύστημα ούτε κυκλοφορικό· η αναπνοή γίνεται διαμέσου του περιβλήματος και η κυκλοφορία της αιμολέμφου (έτσι ονομάζεται το αίμα των α., το οποίο δεν έχει ερυθρά αιμοσφαίρια) γίνεται διαμέσου των κοιλοτήτων του σώματος. Στις ανώτερες μορφές υπάρχει κατάλληλο αναπνευστικό σύστημα, που μπορεί να αποτελείται από πνεύμονες (αράχνες, σκορπιοί) ή από τραχείες (μερικά αραχνίδια, έντομα, μυριάποδα). Οι τραχείες είναι σωλήνες που συγκοινωνούν με το εξωτερικό περιβάλλον με τρύπες, οι οποίες βρίσκονται στα πλάγια του θώρακα και της κοιλιάς, τα καλούμενα στίγματα, και διακλαδίζονται στο εσωτερικό με τρόπο που να επιτρέπουν στον αέρα να φτάνει σε όλα τα όργανα. Στα υδρόβια (καρκινοειδή, προνύμφες εντόμων) η αναπνοή γίνεται με βράγχια που έχουν ποικίλο σχήμα και διάταξη. Η κυκλοφορία της αιμολέμφου, όταν δεν γίνεται αποκλειστικά μέσα στις κοιλότητες του σώματος, είναι αγγειακή: το αίμα κυκλοφορεί σε ένα μόνο ραχιαίο αγγείο με πλευρικά στόμια, διασταλτό και παλλόμενο στο πίσω τμήμα του και γι’ αυτό αποκαλείται καρδιά. Το πεπτικό σύστημα αποτελείται από έναν σωλήνα που συνήθως διακρίνεται σε μπροστινό, μέσο και πίσω τμήμα, τα χαρακτηριστικά όμως κάθε τμήματος και τα μέρη στα οποία χωρίζεται ποικίλλουν πολύ από τη μια ομάδα στην άλλη, κινοειδή έντομα). Τα α. είναι πανάρχαια: μερικοί σκορπιοί, καρκινοειδή και έντομα, απολιθωμένα, ανάγονται στις πρώτες περιόδους του παλαιοζωικού αιώνα. Τυπική και αποκλειστική σε ολόκληρο τον παλαιοζωικό είναι η μεγάλη ομάδα των τριλοβιτών, με πολυαριθμότατα είδη από την κάμβριο (εδώ και πεντακόσια εκατομμύρια χρόνια), που θεωρούνται από πολλούς φυσιοδίφες γενάρχες των σημερινών α. Μεγάλη ομοιότητα με τους τριλοβίτες παρουσιάζει η προνύμφη του λίμουλου, μοναδικού εκπροσώπου της τάξης των μεροστόμων, τα οποία ήταν πολύ διαδεδομένα σε παλαιότερες γεωλογικές εποχές. Τα αρθρόποδα αποτελούν μια από τις μεγάλες υποδιαιρέσεις του ζωικού βασιλείου: περιλαμβάνει εννέα ομοταξίες κι από αυτές μερικές με εξαιρετικά πολυάριθμα γένη και είδη. Η ονομασία τους οφείλεται στο ότι οι κινητήριες αποφύσεις τους, όπως άλλωστε κι ολόκληρο το σώμα τους, είναι αρθρωτές. Τα αρθρόποδα δεν έχουν εσωτερικό σκελετό· το έργο του επιτελεί το σκληρό χιτινώδες στρώμα που καλύπτει ολόκληρο το σώμα τους. Σε αυτήν και στις δύο σελίδες που ακολουθούν εικονίζονται μερικά από τα τυπικότερα και γνωστότερα αρθόποδα: 1) φύλλιο· 2) κατσαρίδα· 3) ψαλίδα· 4) φάσμα· 5) μεταναστευτική ακρίδα· 6) γρύλλος ο αγροτικός· 7) λιβελλούλη η πεπιεσμένη· 8) τερμίτης βασίλισσα· 9) τερμίτης στρατιώτης· 10) λιβελλούλη (σαλταμπίκος)· 11) τριχόπτερο· 12) εφήμερο το κοινό· 13) χερσαίο ισόποδο· 14) άπους ο καρκινόμορφος· 15) κάβουρας· 16) σκουίλη· 17) θαλασσινός αστακός· 18) βερνάρδος ο ερημίτης· 19) ανατίφη· 20) αστακός του γλυκού νερού· 21) γαρίδα· 22) ταραντούλα· 23) τσιμπούρι του σκύλου· 24) σκορπιός της Ροδεσίας· 25) μικρόμματος ο υποπράσινος· 26) αργιόπη η ταινιωτή· 27) μυριάποδο· 28) σκολόπενδρα· 29) θυσάνουρο· 30) κεράμβυξ· 31) κητονία· 32) πασχαλίτσα· 33) Hotinus delesserti· 34) ημίπτερο· 35) φυλλοξήρα της αμπέλου· 36) τζίτζικας· Τα αρθρόποδα αποτελούν μια από τις μεγάλες υποδιαιρέσεις του ζωικού βασιλείου: περιλαμβάνει εννέα ομοταξίες κι από αυτές μερικές με εξαιρετικά πολυάριθμα γένη και είδη. Η ονομασία τους οφείλεται στο ότι οι κινητήριες αποφύσεις τους, όπως άλλωστε κι ολόκληρο το σώμα τους, είναι αρθρωτές. Τα αρθρόποδα δεν έχουν εσωτερικό σκελετό· το έργο του επιτελεί το σκληρό χιτινώδες στρώμα που καλύπτει ολόκληρο το σώμα τους. Σε αυτήν και στις δύο σελίδες που ακολουθούν εικονίζονται μερικά από τα τυπικότερα και γνωστότερα αρθόποδα: 1) φύλλιο· 2) κατσαρίδα· 3) ψαλίδα· 4) φάσμα· 5) μεταναστευτική ακρίδα· 6) γρύλλος ο αγροτικός· 7) λιβελλούλη η πεπιεσμένη· 8) τερμίτης βασίλισσα· 9) τερμίτης στρατιώτης· 10) λιβελλούλη (σαλταμπίκος)· 11) τριχόπτερο· 12) εφήμερο το κοινό· 13) χερσαίο ισόποδο· 14) άπους ο καρκινόμορφος· 15) κάβουρας· 16) σκουίλη· 17) θαλασσινός αστακός· 18) βερνάρδος ο ερημίτης· 19) ανατίφη· 20) αστακός του γλυκού νερού· 21) γαρίδα· 22) ταραντούλα· 23) τσιμπούρι του σκύλου· 24) σκορπιός της Ροδεσίας· 25) μικρόμματος ο υποπράσινος· 26) αργιόπη η ταινιωτή· 27) μυριάποδο· 28) σκολόπενδρα· 29) θυσάνουρο· 30) κεράμβυξ· 31) κητονία· 32) πασχαλίτσα· 33) Hotinus delesserti· 34) ημίπτερο· 35) φυλλοξήρα της αμπέλου· 36) τζίτζικας· (συνέχεια από προηγούμενη σελίδα) 37) πολιστής· 38) μέλισσα βασίλισσα· 39) μέλισσα εργάτρια· 40) βόμβος· 41) θηλυκό μυρμήγκι του γένους καμπόνωτος· 42) χρυσίδα· 43) τιπούλη· 44) δίπτερο· 45) κρεατόμυγα· 46) ψύλλος· 47) δίπτερο τερμιτόξενο· 48) ηλιόφιλος· 49) κολίας· 50) απατούρα η ίρις· 51) σατουρνία της αχλαδιάς· 52) θέκλη της βετούλης· 53) πιερίς του λαχάνου· 54) Απόλλων ο παρνάσσιος· 55) μαχάων.